Ở nước ta, có 2 loại cây có tên rất đặc biệt và không thể giải thích tên của nó, đó là tầm sét và tầm xoọng. Dây tầm sét (hay còn gọi là bìm bìm xẻ ngón) thì không có liên can gì đến “lưỡi tầm sét” và “ngài Thiên Lôi” cả. Nó chỉ là một loại dây leo bằng thân quấn, có rễ củ như khoai lang. Còn cây tầm xoọng, cái tên lạ lẫm này cũng chưa ai giải thích được.
Tuy nhiên, y khoa cựu truyền thì có ghi nhận về công dụng làm thuốc của hai loại cây này. Trong đó, củ tầm sét là có độc, khi dùng cần lưu ý thận trọng và chỉ dùng ngoài da.
Công dụng của củ tầm sét – theo dòng lịch sử
Cây tầm sét (Dây tầm sét) là loại dây leo bằng thân quấn, có tên khoa học là Ipomoea mauritiana (tên đồng tức thị Ipomoea digitata, Ipomoea paniculata), thuộc họ Khoai lang. Ở Trung Quốc, dây tầm sét được gọi là san thủ long 栅手龙 (1) ( ).
Hoa tầm sét giống như hoa rau muống nhưng có màu hồng và phiến lá xẻ thùy chân vịt (do đó nó còn có tên là bìm bìm xẻ ngón).
Củ tầm sét
Được biết, rễ củ của cây tầm sét là bộ phận được dùng làm thuốc trong y khoa cựu truyền nhưng nó có độc. cho nên, nó thường chỉ được dùng ngoài da.
Theo công trình tự vị cây thuốc Việt Nam (tập 2) thì củ tầm sét đã được dùng từ thế kỷ 14 với công dụng điều trị mụn nhọt (lấy củ giã nát đắp lên).
Đến thời Tây Sơn (vào khoảng thế kỷ 18), dân gian dùng củ tầm sét làm thuốc điều trị đau xương và tê thấp bằng cách giã nát rồi đem chưng với đồng tiện, sau đó để nguội thì dùng xoa bóp ngoài da (chỗ đau nhức).
Tầm sét
hiện giờ, ở nước ta, dân gian thường chỉ dùng củ tầm sét để điều trị nhọt làm mủ bằng cách giã nát rồi đắp lên. Ở Trung Quốc, người ta cũng dùng củ giã nát và đắp ngoài da khi bị ung sang, viêm tuyến sữa (ở phụ nữ sau sinh) hoặc bị sưng hạch .
Đối tượng cần tránh : Những người đang yếu mệt và đàn bà mang thai không nên dùng.
thông báo thêm
- Trên thực tại, có một số trường hợp dân gian vẫn dùng củ tầm sét nấu lấy nước uống (với tác dụng giảm đau và tẩy nhẹ). Tuy nhiên, chúng tôi không giới thiệu trong bài viết này là vì như đã nói, vị thuốc này có độc nên chúng ta chỉ nên dùng ngoài da theo sự chỉ định của bác sĩ (với các công dụng mà loại củ này có thể điều trị, nếu có thể thay thế bằng các vị thuốc khác thì chúng ta nên thay thế).
- Có nơi dùng và gọi củ tầm sét là cát căn (vì dùng nó với công dụng bồi dưỡng như cát căn), tuy nhiên, cần phân biệt và làm rõ hai loại này khi dùng vì cát căn (củ sắn dây) có nhiều công dụng khác với củ tầm sét (1).
Cây tầm xoọng – từ cái tên lạ đến bài thuốc quen
Ngoài cây tầm sét thì ở nước ta còn có một loài khác cũng có cái tên khó giải thích, đó là “ “, có tên khoa học là Severinia monophylla, đồng nghĩa: Atalantia buxifolia, Limonia monophylla, Atalantia bilocularis… (1).
Cây tầm xoọng
Trên thực tiễn, nó chính là cây quýt gai mà nhiều người hay trồng làm cảnh, toàn cây đầy gai, trái rất nhỏ, tròn và thuộc loại thân gỗ nhỡ, cao không quá 2 m. Ngoài các tên gọi này, cây tầm xoọng (quýt gai) còn được gọi là cây độc lực, cây gai xanh, cây mền tên…
Lá và rễ : Ở nước ta, rễ cây tầm xoọng được nấu lấy nước uống để điều trị thấp khớp (bằng cách lấy rễ thái nhỏ, phơi khô rồi nấu lấy nước uống từ 10 – 15 g mỗi ngày).
Bên cạnh đó, cả lá và rễ của cây tầm xoọng cũng được dùng điều trị đau lưng gối và viêm khớp xương do tê thấp (sắc uống từ 10 – 15 g rễ hoặc lá đã phơi khô, với rễ thì ta có thể phơi nắng còn với lá tầm xoọng thì ta phơi gió cho khô dần).
Quả : Ngoài lá và rễ thì quả cây tầm xoọng cũng được dùng làm thuốc với công dụng điều trị ho. Cách dùng : hái 8 – 16 g quả tầm xoọng xanh, đem hấp với đường cho chín rồi nghiền nát và uống (1).
- Võ Văn Chi, tự vị cây thuốc Việt Nam , tập 2, NXB y học, HN, 2018, trang 787 – 788.
- 栅手龙 , , ngày truy cập: 06/ 04/ 2021.
