Do đặc điểm khí hậu, địa hình mà nhiều cây thuốc có cội nguồn từ Trung Quốc đều được tìm thấy ở các tỉnh phía Bắc Việt Nam – vùng đất địa đầu mà cũng là biên giới giữa phương Nam và phương Bắc. Trong số đó, có thể kể đến uy linh tiên (hay còn gọi là dây mộc thông, dây ruột gà), vị thuốc đa công dụng nhưng được chú ý nhiều ở khả năng điều trị các bệnh về gân xương.
Uy linh tiên (ULT) có tên khoa học là Clematis chinensis , thuộc họ Hoàng liên (1).
Đây là loài dây leo bụi, hơi thành gỗ với các lá kép mọc đối. So với các loài hoa ranh khác thì hoa uy linh tiên đơn sơ hơn với màu trắng thanh khiết và chính vẻ đẹp ấy lại gợi lên cảm giác về sự bình dị, gần gụi, đời thường. Những bông hoa mọc thành chùm, trắng ngà với các nhị dài bung tỏa ấy, phải chăng cũng đã từng làm xao xuyến những khách thơ?
Hoa (ULT)
Công dụng làm thuốc của uy linh tiên
Hoa (ULT) thì đẹp thật nhưng bộ phận được dùng làm thuốc của cây lại không phải là hoa (mà là rễ và thân).
Rễ : Theo Đông y, rễ uy linh tiên có cay mặn, tính ấm và thường được biết đến với các tác dụng như:
- Làm thông kinh lạc.
- Điều trị thấp khớp, đau nhức gân xương (chân, lưng, gối).
- Điều trị tiêu hóa kém, bụng kết hòn tích đọng.
- Giúp lợi tiểu và điều trị tiểu tiện khó.
- Giúp lợi sữa và điều trị kinh nguyệt không đều.
- Giúp giải độc rượu.
- Điều trị thiên đầu thống.
- Điều trị sốt rét, vàng da.
- Là thuốc dẫn cho các bài thuốc chữa phong.
Cách dùng : sắc lấy nước uống từ 3 – 9 g mỗi ngày (lưu ý không được dùng quá liều) (1) (3).
Thân : Bên cạnh rễ thì thân cây (ULT) cũng được dùng làm thuốc. Theo Y học cổ truyền, vị thuốc này hơi ngọt và hơi đắng nhưng có tính mát, được dùng điều trị các chứng như hoàng đản (vàng da), huyết trắng và phù thũng . Cách dùng: sắc uống mỗi ngày từ 15 – 20 g (1).
Hoa và dây uy linh tiên
Hoạt tính của uy linh tiên qua các công trình nghiên cứu
- Hoạt tính chống ung thư : Theo tạp chí Journal of Chinese Medicinal Materials , kết quả nghiên cứu trong ống nghiệm cho thấy hoạt chất saponin từ uy linh tiên có thể xoá sổ các tế bào khối u EAC, S 180 A và Hep A (trên chuột thử nghiệm) ( ).
- Tác dụng hạ huyết áp : Theo tập san The American Journal of Chinese Medicine , chiết xuất nước của uy linh tiên cho thấy tác dụng hạ huyết áp chuẩn y cơ chế tiết histamin (từ kết quả nghiên cứu in vivo và in vitro) ( ).
- Tác dụng kháng viêm mạnh mẽ : Kết quả phân tách thành phần hóa học từ rễ và thân rễ uy linh tiên cho thấy có ít ra 11 hoạt chất có tác dụng chống viêm (phê chuẩn hoạt động ức chế các enzyme COX – 1 và COX – 2) ( ).
- Tác dụng chống oxy hóa : Theo tạp chí China Journal of Traditional Chinese Medicine and Pharmacy , các nhà nghiên cứu đã thử nghiệm và xác nhận tác dụng chống oxy hóa đáng kể của uy linh tiên. Tác dụng này được biểu lộ qua khả năng loại bỏ các gốc tự do, làm giảm hàm lượng MDA và bảo vệ gan trước tổn thương do oxy hóa ( ).
Rễ uy linh tiên
Tham khảo :
Những lưu ý khi dùng thuốc
Theo ghi chép thì uy linh tiên là vị thuốc “ít độc”. Tuy nhiên, trong rễ cây vẫn có chất protoanemonin có thể gây kích ứng da và làm nổi phồng nếu tiếp xúc lâu. Mặt khác, nếu dùng thuốc này với liều cao sẽ dẫn đến xuất huyết bao tử và thậm trí mạng vong (1). bởi thế, cần thận trọng và tham khảo quan điểm thầy thuốc trước khi dùng.
Bên cạnh đó, khi dùng uy linh tiên làm thuốc, bệnh nhân cũng cần để ý một số vấn đề như:
- kiêng: Khi dùng (ULT) thì không được uống nước trà và ăn canh miến (3).
- Đối tượng : Những người huyết hư, gân co mà không phải thực tà, tê thấp thì không được dùng (3). Bên cạnh đó, những người đang bị hư nhược và khí huyết hư cũng cần cẩn trọng ( ).
- Phân biệt : Uy linh tiên còn được gọi là mộc thông nhưng có nhiều cây khác cũng có cùng tên này (đơn cử như cây khố rách cũng được gọi là mộc thông).
- Thay thế : Rễ cây bạch hạc cũng được dùng để thay thế cho rễ (ULT) và được gọi là Nam uy linh tiên (3).
- Lựa chọn : Loại cây có các sợi rễ đều, thịt rễ trắng, khô và chắc được xem là tốt (3).
- Liều lượng : Không được dùng quá liều và không nên dùng lâu. Bên cạnh đó, vị thuốc này nếu dùng nhiều sẽ dễ làm hại khí ( ).
Tham khảo :
- Nhiều tác giả, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập 2 , NXB Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội, 2004, trang 1041.
- Đỗ Tất Lợi, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam , Nxb y khoa, 1999, trang 243.
- Phạm Thiệp – Lê Văn Thuần – Bùi Xuân Chương, Cây thuốc bài thuốc và biệt dược , NXB Y học, 2000, trang 322.
- Uy linh tiên , , ngày truy cập: 20/12/2019.
- The antitumour activity of total saponin of Clematis chinensis , , ngày truy cập: 20/12/2019.
- The Hypotensive Action of Desmodium styracifolium and Clematis chinensis, , ngày truy cập: 20/12/2019.
- Triterpene Saponins from Clematis chinensis and Their Potential Anti-inflammatory Activity, , ngày truy cập: 20/12/2019.
- Study on antioxidant activity of Clematis chinensis Osbeck polysaccharide , , ngày truy cập: 20/12/2019.
