Bên cạnh cây thì cây mã đề Á (Plantago asiatica ) cũng được dùng làm thuốc với nhiều công dụng rưa rứa. Ở Trung Quốc, cây mã đề Á được gọi là xa tiền thảo 车前草 và hạt của nó được gọi là xa tiền tử 车前子 ( ).
Xét về hình trạng bên ngoài thì cây mã đề Á khá giống với cây mã đề. Vậy, về công dụng làm thuốc thì nó có gì đặc biệt và xa tiền tử được ứng dụng trong các trường hợp nào? Chúng ta sẽ cùng tìm hiểu nhé!
Phân biệt cây mã đề và mã đề Á
- Chiều cao : cây mã đề thường chỉ cao khoảng 15 – 20 cm, mã đề Á thường cao từ 20 – 60 cm.
- Phiến lá : Lá mã đề có tuồng như cái muỗng hoặc hình trứng, lá mã đề Á có hình trái xoan dài khoảng 11 cm.
- Gân lá : Gân lá mã đề thường chỉ có 2 hoặc 3 gân chính, có hình trạng cung còn mã đề Á thường có 5 gân chính (5).
Cây mã đề Á
Mã đề Á nhìn từ Thần Nông bản thảo kinh
Thần Nông bản thảo kinh là công trình y học kinh điển của người Trung Hoa, tương truyền do vua Thần Nông (Viêm Đế) tự trải nghiệm các vị thuốc rồi đúc kết lại cho đời sau.
Mã đề Á (xa tiền thảo)
Xa tiền tử
Trong công trình này, vị thuốc xa tiền tử (hạt mã đề Á đã chín, phơi khô) được xếp vào nhóm “Thượng phẩm”, đồng thời công dụng của xa tiền thảo (thân lá) cũng được nói đến.
Trong đó, có thể kể đến các bài thuốc sau đây:
Các bài thuốc có dùng xa tiền tử (hạt mã đề Á)
- Giúp sáng mắt, điều trị hoa mắt và chảy nước mắt khi ra gió : lấy 93 g hạt mã đề Á, 156 g thỏ ty tử ngâm rượu và 93 g địa hoàng chín (đã hấp rượu rồi sấy khô); từng loại đem xay nát rồi trộn đều lại, phối hợp thêm mật ong (vừa đủ) để vo thành viên, mỗi viên to bằng hạt bắp. Thuốc này uống mỗi ngày 2 lần, mỗi lần 30 viên và uống bằng rượu ấm.
Xa tiền tử
- Điều trị tiểu buốt và tiểu ra máu : lấy hạt mã đề Á phơi khô rồi xay nát, mỗi lần dùng thì lấy 6 g bột ấy nấu nước uống.
- Giúp dễ sinh : lấy hạt mã đề Á xay nhỏ ra, mỗi lần uống thì múc 1 muỗng hòa với rượu rồi uống (nếu thai phụ không uống rượu được thì hòa với nước cũng được).
Các bài thuốc có dùng lá mã đề Á
- Cầm máu vết thương ngoài da : lấy lá tươi, rửa sạch, giã nát rồi đắp lên.
- Điều trị tiểu dắt : lấy nửa kg thân lá cây mã đề Á (tươi), rửa sạch, xắt ngắn ra rồi nấu với 3 lít nước, nấu cho đến khi nước rút lại một nửa thì chắt ra, chia thành 3 lần uống trong ngày (2).
Lưu ý khi dùng : Những người thận hư và phụ nữ mang thai không nên dùng ( ).
Cây mã đề Á
thông báo thêm
Ngoài công trình Thần Nông bản thảo kinh thì nhiều công trình y học sau này đều có đề cập đến xa tiền thảo và xa tiền tử. Ở nước ta, có thể kể đến một số bài thuốc dân gian có dùng loại cây này như:
- Điều trị phổi nóng khiến cho ho dằng dai : lấy 18 – 22 g lá mã đề Á tươi, rửa sạch rồi nấu với nửa ấm nước, nấu đến khi nước rút còn một chén thì chia thành ba lần uống trong ngày (các lần uống cách nhau 3 tiếng và uống ấm). Lưu ý : Với bài thuốc này, người bệnh cần tránh ăn các món ăn cay nóng và tôm, cua, cá biển (4).
- Điều trị mụn nhọt do nóng gan mật : hái một nắm rau tươi, rửa sạch, cắt nhỏ ra rồi nấu canh cùng gan heo thái mỏng (miếng gan to bằng bàn tay đàn bà). Món này ăn vào buổi cơm trưa và ăn liên tiếp 1 tuần thì sẽ bớt mọc mụn. Với các nốt mụn ở bên ngoài, ta hái lá tươi giã nát rồi đắp lên. Lưu ý : Với bài thuốc này, người bệnh cũng cần tránh các món cay nóng và bia rượu, cà phê. Ngoài ra, khi mua gan heo thì cần mua chỗ chất lượng, tránh mua phải các loại gan bị hỏng, bị nhiễm bệnh, nhiễm hóa chất (4).
Vì sao cây mã đề Á được gọi là xa tiền thảo?
tục truyền vào đời nhà Hán, Hoắc Khứ Bệnh (người tướng sĩ nức danh với sự tích đổ rượu xuống sông cho toàn quân đều được nếm mùi vị) đã đánh thua quân Hung Nô trong một trận chiến và bị kẹt lại ở sa mạc. Vì thiếu nước và nóng bức, toàn quân của ông đều bị tiểu dắt, mặt phù. Tuy nhiên, chỉ có đoàn ngựa chiến là sức khỏe không bị suy giảm.
Thấy sự kỳ lạ này, ông mới quan sát và thấy đàn ngựa ăn một loài rau dại mọc trước xe chiến. Thế là ông ra lệnh cho quân đội ăn loại rau ấy và được khỏi bệnh. Vì thế, loại rau này được gọi là “xa tiền thảo”, tức thị “cỏ mọc ở trước xe” (2).
Còn về cái tên “Mã đề thảo” là vì rau này thường mọc hoang ở những nơi có vết chân ngựa (“đề” có tức là “móng chân ngựa”) (4).
Tham khảo:
- 车前子 , , ngày truy cập: 06/ 03/ 2021.
- Đào Ẩn Tích, Thần nông bản thảo kinh , Nhà xuất bản Hồng Đức, 2012, trang 67.
- 车前草 , , ngày truy cập: 06/ 03/ 2021.
- Tạ Duy Chân, Những phương thuốc hay – “Rau cỏ trị bệnh” , 1998, bản in trang 218.
