Trong kho tàng cây thuốc Đông y có rất nhiều loại được dùng theo nguyên lý “lấy độc trị độc”, kể cả dùng ngoài da và làm thuốc uống. Trong số đó, có thể kể đến cây cam toại (甘遂, Euphorbia kansui), hay còn gọi là cây niệt gió, cây cao đài, cây cam cao, cam trạch.
Ở đây, cần lưu ý rằng cây cam toại (cây niệt gió) chỉ có ở Trung Quốc, đặc biệt là ở hai tỉnh Thiểm Tây, Sơn Tây. Còn ở nước ta, có một loài khác cũng được gọi là cây niệt gió, đó là cây gió cành (hay còn gọi là gió niệt, Wikstroemia indica). cho nên, khi dùng, cần lưu ý tên gọi để tránh mua nhầm, dùng nhầm (1) (2).
Đặc điểm của vị thuốc cam toại
Cây cam toại thuộc dạng thân thảo, hoa có màu vàng xanh và phần rễ củ được dùng làm thuốc.
Cây cam toại
Rễ cam toại có hình chuỗi xoắn (như mô hình ADN vậy). Trong đó, mỗi mắc chuỗi phình ra thành một đoạn củ và có các kích cỡ to nhỏ khác nhau. Phần vỏ của rễ có màu trắng vàng (hoặc trắng xám) còn bên trong thì có màu trắng ngà.
Thông thường, các rễ này chỉ dài dưới 6 cm và loại phình to, bên trong nhiều bột trắng ngà, ít xơ là loại tốt (1).
Vị cam toại
Cam toại điều trị bệnh gì?
Cam toại là vị thuốc có độc và có vị đắng, tính lạnh (hàn). Công năng chủ đạo của nó là lợi tiểu, thông tiện, giải độc và làm tan uất kết (vì có hoạt tính rất mạnh nên vị thuốc này được dùng với liều thấp, mỗi ngày chỉ uống từ 2 – 4 g).
Trong y học, vị thuốc này được biên chép trong nhiều công trình như:
- Sách Bản kinh : “ Cam toại chuyên chữa các chứng bụng to kết thành hòn cục, đầy bụng ăn uống không tiêu, mặt mắt phù thũng. ..”.
- Sách Biệt lục : Vị thuốc này có các công dụng chính là thông tiểu, lợi tiểu, “ làm tan khí nhiệt liễm vào bóng đái và tiêu phù thũng “.
- Sách Bản thảo cương mục : “ Thận chủ thủy. Thủy đọng lại sinh chứng đàm ẩm, tràn ra sinh chứng thũng trướng. Cam toại tả được thấp khí ở thận kinh …” (1).
Các phương thuốc kết hợp
1. Điều trị thũng chân và phần hạ bộ lở ngứa
- Chuẩn bị : cam toại (2 g), (4 cái) và bầu dục lợn (1 cái, bỏ màng).
- thực hành : lấy hai vị thuốc đem xay nát, sau đó bôi lên bầu dục lợn cho thấm vào rồi lấy giấy ướt gói kín lại, đem nướng cho chín.
- Cách dùng : Khi thấy đói thì lấy ra ăn, ăn xong thì uống một ít nước cháo loãng rồi nằm nghỉ ngơi, để hai chân duỗi thẳng ra.
- chú giải : Sau khi dùng thuốc này, nếu bệnh nhân đi đại tiện được thì ăn thêm một chén cháo trắng (ăn vài ngày là khỏi) (1).
2. Điều trị chứng huyết kết trong bụng, nước căng đầy nhưng lại khó tiểu và không khát nước (ở đàn bà)
- Chuẩn bị : cam toại (40 g), đại hoàng (120 g) và (còn gọi là keo da lừa, 40 g). Lưu ý, cam toại là vị thuốc có độc và trong bài thuốc này, nó được dùng với liều rất cao. vì thế, trước khi sử dụng, bạn cần hỏi thêm ý kiến thầy thuốc để có hướng dẫn hiệp.
- thực hành : nấu lấy nước uống (1).
Lưu ý
- Đối tượng cần tránh : Cam toại có tính hàn, do vậy, những người tỳ vị hư hàn không được dùng. Sách Bản thảo cầu chân có ghi cụ thể điều này như sau: “ Cam toại da đỏ thịt trắng vị đắng, còn tỳ vị hư hàn làm cho thủy đạo không lợi nếu cho uống cam toại thì chẳng khác gì cho uống thuốc độc “. Bên cạnh đó, nữ giới mang thai, những người cơ thể hư nhược hay bạch đái mà không mắc chứng thực tà thì cũng không được dùng (1).
- Tương kỵ: Trong phối hợp, tránh dùng chung với hoặc (1).
- Liều lượng : để ý dùng đúng liều lượng và bệnh hết thì ngưng, không nên uống thêm. Sách Bản thảo cương mục cũng nhấn mạnh: “ Cam toại tả được thấp khí ở thận kinh là thuốc điều trị đờm rất hay nhưng không nên uống nhiều, hễ bớt thì thôi ” (1).
- Vị thuốc này có độc và có hoạt tính mạnh, thành ra, cần tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi dùng.
Một số nghiên cứu về cam toại
- Hoạt tính chống oxy hóa : kết quả nghiên cứu trên chuột cho thấy chiết xuất polysacarit từ rễ cây cam toại có tác dụng chống oxy hóa và làm giảm mỏi mệt ( ).
- Hoạt tính chống ung thư : Ở Trung Quốc, chiết xuất từ rễ cây đã được dùng khá rộng rãi trong điều trị ung thư. Bên cạnh đó, kết quả nghiên cứu trên chuột cũng cho thấy rễ cây này có các hoạt chất giúp chống ung thư bạch huyết cầu lympho P-388 ( ).
- Nguyễn Văn Quý – Nguyễn Phương , Thuốc Bắc thườ ng dùng , NXB y khoa, 2002, trang 251.
- Nhiều tác giả, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam , tập 2, NXB Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội, 2004, trang 477.
- Protective effects of polysaccharide from Euphorbia kansui (Euphorbiaceae) on the swimming exercise-induced oxidative stress in mice , , ngày truy cập: 16/ 06/ 2020.
- Antitumor Agents, 119. Kansuiphorins A and B, Two Novel Antileukemic Diterpene Esters From Euphorbia Kansui , , ngày truy cập: 16/ 06/ 2020.
