Bạn nghĩ gì về Atiso? Một loại thảo dược nổi tiếng tốt cho gan thận hay một loài hoa vừa to vừa đẹp? Riêng tôi, Atiso có cả hai điều ấy. Thế nhưng, Hoa atiso còn đến với tôi bằng đôi mắt đau đáu của một lão nông đất Sa Pa khi ông than vãn về cái nghề nông vất vả của mình.
Theo ông, Atiso là loại cây rất dễ bị sâu bệnh, vì vậy, để có được những bông hoa, phiến lá tốt tươi, chất lượng, người làm vườn đôi khi phải bỏ ra công sức mà so với việc trồng rau xanh, nó còn tốn kém hơn nhiều.
Thế nhưng, bằng tình yêu và sự gắn bó với quê hương, với cây Atiso như cách mà người Việt Nam bao năm nay vẫn gắn bó với cây dừa; những người nông dân ấy đã và đang cung cấp cho thị trường một lượng Atiso lớn, vừa phục vụ cho nhu cầu ẩm thực lại vừa đáp ứng nhu cầu làm thuốc.
Về cây Atiso
Atiso là tên của cây Cynara scolymus , thuộc họ Cúc ( ).
Tuy nhiên, trên thực tiễn, có một loài khác cũng hay bị đánh đồng với Atiso và được gọi là Atiso đỏ, đó là (hay còn gọi là cây hoả hồng), có tên khoa học là Hibiscus sabdariffa .
Như vậy, cần lưu ý cây Atiso đỏ khác hoàn toàn với cây Atiso thực sự mà chúng tôi đề cập trong bài viết này. Trên thị trường, để tránh nhầm lẫn, thỉnh thoảng người ta gọi cây Atiso thực sự là Atiso xanh (bởi cụm hoa của nó có màu xanh, rất to) để phân biệt với cây Atiso đỏ (hoa có màu đỏ, khá nhỏ).
Hoa Atiso (hay còn gọi là Atiso xanh)
Cây bụp giấm (hay còn gọi là Atiso đỏ)
Về đặc điểm hình dạng, Atiso là loại cây thân thảo có thể cao đến 2 m, lá xẻ, rất to và dày (có thể dài đến 80 cm). Ở nước ta, cây được trồng nhiều tại Đà Lạt, Sa Pa, Tam Đảo… Một điều đáng mừng là hiện thời, ở Đà Lạt, nhiều hộ dân đã ứng dụng các thành tựu của nghiên cứu vi sinh để phát triển Atiso thành các mô hình bền vững, nhờ thế mà tình hình kinh tế cũng được cải thiện nhiều.
Công dụng của Atiso
Với cây Atiso, người ta thường dùng đế hoa và phần gốc nạc của các lá bắc (mọc ốp vào hoa) để làm thức ăn và hàng chục món khác nhau tùy theo thị hiếu mỗi người.
Khi làm thuốc, người ta thường dùng lá Atiso, sau đó là hoa (dù rằng rễ, thân, lá, hoa đều có dược tính). Theo Y học cổ truyền, lá Atiso có tác dụng:
- Làm thông tiểu tiện, điều trị viêm thận cấp và mạn tính.
- Làm thông mật, điều trị vàng da, viêm gan.
- Điều trị sưng khớp xương.
- Tẩy máu và nhuận trường (mức độ nhẹ) ở trẻ thơ.
- Giúp trẻ hóa tế bào và làm chậm quá trình lão hóa.
Liều dùng :
- Lá khô: 5g – 10g/ngày
- Hoặc lá tươi 10g – 20g/ngày
- Lưu ý : Không nên uống quá liều vì có thể gây hại cho cơ thể, nên rọc bỏ sống lá và nên dùng lá ở những cây chưa ra hoa) (2) (3) (4).
Bên cạnh lá thì hoa Atiso cũng được dân gian biết với nhiều công dụng như:
- Mát gan, giải nhiệt, thanh lọc thân.
- Làm giảm mỡ máu.
- Điều trị viêm gan (viêm gan cấp tính có hiệu quả hơn so với viêm gan mạn tính).
- Tham khảo :
Các hoạt tính của lá Atiso qua những công trình nghiên cứu
Qua nhiều công trình nghiên cứu, lá Atiso được biết đến với các hoạt tính như:
- Chống oxy hóa (theo tập san Journal of Agricutural and Food Chemistry ) ( ).
- Kháng khuẩn (theo tạp chí Journal of Agricutural and Food Chemistry ) ( ).
- Bảo vệ gan (theo tập san Journal of Natural Products ) ( ).
- Giảm mỡ máu (theo tập san Phytomedicine ) ( ).
Có thể thấy, các hoạt tính này đã bổ sung chứng cứ chuẩn xác cho việc dùng Atiso làm thuốc (trong y khoa cựu truyền) hàng trăm năm nay.
Hoa Atiso khô
Lưu ý khi dùng hoa atiso
- Trong chế biến : Khi hấp hoa Atiso để ăn hoặc nấu làm nước uống, các bạn có thể dùng nồi inox hoặc nồi thủy tinh, không nên dùng nồi nhôm và nồi gang vì món ăn sẽ mất ngon và nước nấu có thể hơi bị đắng (theo kinh nghiệm của các bà nội trợ). Nếu dùng hoa Atiso hấp (để chấm muối ớt…) thì có thể chẻ làm hai còn nếu nấu nước uống thì có thể chẻ làm tư (lưu ý gọt lớp vỏ của phần đế hoa và nếu hấp ăn thì móc bỏ phần nhị hoa bên trong). Ngoài ra, để hoa Atiso không bị ngả màu sau khi cắt, các bạn có thể thấy chanh chà lên bề mặt cắt, sau đó ngâm trong nước muối.
- Sử dụng : Không nên dùng Atiso vào lúc đói và không nên lạm dụng như nước uống hàng ngày (vì đây cũng là một vị thuốc). Dùng quá liều Atiso sẽ gây hại cho cơ thể mà thường gặp nhất là các biểu đạt về đường tiêu hóa (như đầy bụng…).
- Chỉ nên dùng hoa actiso với liều lượng như hướng dẫn, dùng cây khô khoảng 5g ~ 10g/ngày.
Tham khảo :
- Atiso , , ngày truy cập: 29/12/2019.
- Nhiều tác giả, Cây hoa cây thuốc , Bộ Y tế – Vụ y khoa cổ truyền, NXB y khoa, HN, 2005, trang 5.
- Phạm Thiệp – Lê Văn Thuần – Bùi Xuân Chương, Cây thuốc bài thuốc và biệt dược , NXB y khoa, 2000, trang 7.
- Đỗ Tất Lợi, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam , Nxb y khoa, 1999, trang 221.
- Analysis of Antioxidative Phenolic Compounds in Artichoke ( Cynara scolymus L.), ngày truy cập: 29/12/2019.
- Phenolic Compounds from the Leaf Extract of Artichoke ( Cynara scolymus L.) and Their Antimicrobial Activities , , ngày truy cập: 29/12/2019.
- Hepatoprotective Activity of Polyphenolic Compounds from Cynara scolymus Against CCl 4 Toxicity in Isolated Rat Hepatocytes , , ngày truy cập: 29/12/2019.
- Artichoke leaf extract ( Cynara scolymus ) reduces plasma cholesterol in otherwise healthy hypercholesterolemic adults: A randomized, double blind placebo controlled trial, , ngày truy cập: 29/12/2019.
