Trong số những loài cây thuộc chi Cẩm chướng thì cù mạch là một trong những loài đẹp nhất: hoa như lông vũ, sắc tim tím biếc, thân lá mảnh dảnh.
Chính vì vậy, đây là loại cây lý tưởng để trồng làm cảnh đối với những người có tính cách mềm dại, chung thủy, dịu dàng.
Không chỉ thế, cây cù mạch còn có một công dụng hết sức quan yếu, đó là làm thuốc. Được biết, đây là vị thuốc truyền thống của nhiều nước ở châu Á, với nhiều công dụng trội như lợi tiểu, điều trị bệnh lậu, ung nhọt, kinh nguyệt không đều…
Vài nét về cù mạch
Cây cù mạch có tên khoa học là Dianthus superbus 瞿麦, thuộc họ Cẩm chướng ( ).
Ngoài tên gọi này, cây còn được gọi bằng nhiều tên khác như cẩm chướng thơm, đại lan, cự câu mạch… Cây thuộc dạng thân thảo và khi dùng làm thuốc thì dùng cả cây (cả hạt, hoa và lá). Hạt cù mạch khi già chín có màu đen và hơi dẹt như hạt mè đen (3).
Vị thuốc cù mạch
Công dụng làm thuốc của cù mạch
Theo y khoa cổ truyền, cù mạch có vị đắng, tính hàn và có nhiều công dụng như:
- Thanh nhiệt, lợi tiểu tiện.
- Giúp bổ khí cho thận.
- Giúp tiêu tà khí ở bọng đái.
- Điều trị tiểu tiện không thông.
- Điều trị bệnh lậu.
- Giúp tốt râu đen tóc.
- Phá tan huyết đọng.
- Làm thông kinh nguyệt và điều trị kinh nguyệt không đều.
- Điều trị ung độc, sưng tấy.
- Làm tan màng mộng.
- Làm ra thai sản.
Liều lượng : mỗi ngày dùng từ 6 – 12 g thuốc (dùng toàn cây) (3).
Đối tượng cần tránh :
- Những người bị bệnh mà không do thấp nhiệt thì không nên dùng. Ngoài ra, nữ giới ở thời đoạn thai tiền, sản hậu cũng không nên dùng (vì thuốc gây hư thai) (3).
- Theo sách Bản thảo cầu chân thì “ chỉ người nào huyết khí thuần dương mới nên dùng, còn người nào tâm kinh có nhiệt mà dùng nó thì chẳng những nhiệt không trừ mà còn sinh bệnh khác nữa ” (3).
- ngoại giả, khi dùng làm thuốc, cần tránh dùng chung với phiêu tiêu vì hai vị này kỵ nhau ( ).
Vị thuốc khô
Các bài thuốc thường dùng
1. Điều trị đau mắt đỏ khiến cho mắt sưng húp
- Chuẩn bị : cù mạch (lượng vừa đủ dùng).
- Thực hiện : giã nát rồi đắp lên mắt, bền chí thực hành thẳng tuột sẽ khỏi.
- chú giải : sách Thuốc Bắc thường dùng còn ghi cách dùng cù mạch sao vàng rồi nghiền nát, sau đó lấy nước dãi của con ngan, hòa chung rồi bôi lên kẽ mắt. Tuy nhiên, ngày nay ta khó tìm nước dãi con ngan nên khó ứng dụng cách này (3).
2. Điều trị chứng nhiệt kết hạ tiêu khiến cho tiểu tiện và ỉa ra máu
- Chuẩn bị : cù mạch (40 g), Bấc (50 sợi), (30 g), 5 lát gừng, sơn chỉ sao (30 g) và 7 nhánh hành (dùng cả rễ).
- Thực hiện : nấu lấy nước uống, mỗi lần uống một lượng nhỏ khoảng 3 g (3).
Các nghiên cứu về cù mạch
- Hoạt tính chống oxy hóa và chống ung thư : Theo tùng san Food Chemistry , chiết xuất etanol từ cù mạch có tác dụng chống oxy hóa và chống ung thư ( ). Bên cạnh đó, theo tạp chí Food and Chemical Toxicology , cù mạch là dược chất truyền thống lừng danh ở Châu Á và kết quả nghiên cứu cho thấy chiết xuất ethyl acetate từ thảo dược này cũng có hoạt tính chống ung thư mạnh (đối với các tế bào ung thư SKOV, NCL-H1299 và Caski). Không chỉ thế, chiết xuất butanol từ thảo dược này còn có tác dụng chống virus mạnh ( ).
- Tác dụng đối với thận : Theo tùng san Nutrients thì trong y học cựu truyền, cù mạch được biết đến là vị thuốc lợi tiểu, giúp chống viêm và tránh thai. Ở nghiên cứu hiện đại, các nhà nghiên cứu còn phát hiện trong cù mạch có một số hoạt chất giúp chống viêm và xơ hóa cầu thận (giúp giảm nguy cơ bị bệnh thận do tiểu đường) ( ).
- Dianthus superbus , , ngày truy cập: 02/ 01/ 2020.
- 瞿麦 , , ngày truy cập: 02/ 01/ 2020.
- Nguyễn Văn Quý – Nguyễn Phương , Thuốc Bắc thườ ng dùng , NXB y học, 2002, trang 113.
- Antioxidant and cytotoxic activities of various fractions of ethanol extract of Dianthus superbus , , ngày truy cập: 04/ 01/ 2020.
- Utilization of Dianthus superbus L and its bioactive compounds for antioxidant, anti-influenza and toxicological effects , , ngày truy cập: 04/ 01/ 2020.
- Dianthus superbus Improves Glomerular Fibrosis and Renal Dysfunction in Diabetic Nephropathy Model , , ngày truy cập: 04/ 01/ 2020.
- Cù mạch , , ngày truy cập: 04/ 01/ 2020.
