Lúc còn nhỏ, cha tôi thường nói với tôi về kẹo mạch nha. Ông bảo rằng đó là thứ kẹo của đất trời và không có một loại kẹo nào có thể dẻo ngon hơn nữa!
Kẹo mạch nha được nấu từ bột mầm lúa non nên rất dẻo và ngon. Nấu xong, đem ăn với đậu phộng rang thì ngon không tả nổi!
Sau này, khi nhà tôi trồng bắp, ông liền làm cho tôi một loại kẹo dẻo từ hạt bắp non để so sánh. Loại kẹo này ăn vào dẻo ngoẹo mà ngọt thơm (còn bùi bùi đậu phộng nữa chứ). Nhìn chung, nó cũng rất ngon nhưng cha tôi vẫn đắc chí nhắc tôi rằng: kẹo mạch nha còn ngon hơn nữa!
Kẹo mạch nha được làm từ các loại bột mầm (trong đó có đại mạch – lúa mạch)
Trong ẩm thực là vậy còn trong y học, mạch nha không phải là tên của một loại kẹo dẻo mà là vị thuốc giúp dễ tiêu. Sách xưa ghi rằng mạch nha đứng đầu ngũ cốc, sao lên thì thơm, dùng làm thuốc thì giúp thân nhẹ nhàng và trừ được nhiều bệnh (1).
Vậy, vị thuốc mạch nha bản tính là gì?
Vài nét về mạch nha
Bạn biết cây đại mạch 大麦 ( Hordeum vulgare) chứ? Vâng, loài lúa mạch này không phổ thông ở nước ta nhưng ở các nước phương Tây thì rất phổ biến (đuôi hạt của nó dài như hạt lúa ma vậy).
Hạt đại mạch lúc còn xanh
Mạch nha 麦牙 chính là hạt đại mạch già, có màu vàng, đem ngâm cho nảy mầm rồi phơi khô làm thuốc (đem phơi khô lúc mầm lúa bắt đầu chuyển sang màu xanh) ( ).
Về tên gọi mạch nha, có nhẽ nó bắt nguồn từ hình ảnh mầm lúa mạch nhô ra như chiếc răng/ chiếc ngà (chữ “nha” có tức thị răng).
Hạt đại mạch nảy mầm – Mạch nha
Công dụng của mạch nha
Trong Đông y, đây là vị thuốc thiên về đường tiêu hóa. Cụ thể, sách Bản thảo bị yếu có ghi rằng: “ Mạch nha bổ tỳ, ích vị, nhuận trường, khỏi đầy bụng… ” (1).
Ngoài ra còn có thể kể đến các công dụng như:
- Giúp khai vị, dễ tiêu hóa.
- Điều trị chứng cam tích ở trẻ con.
- Giúp trừ muộn phiền.
- Làm giảm tiết sữa.
- hạp với người hay bị sôi bụng, trướng bụng, đầy hơi.
Liều lượng : mỗi ngày sắc uống từ 8 – 12 g (trong một đôi trường hợp đặc biệt có thể tăng liều lên theo chỉ định của thầy thuốc) (1) (3).
Các bài thuốc thường dùng
1. Điều trị chứng nữ giới phát sốt, sợ lạnh, vú căng đau vì quá nhiều sữa sau khi sinh (trẻ bú không hết)
- Chuẩn bị : 80 g mạch nha, sao lên cho thơm rồi xây nát thành bột.
- Liều uống : Mỗi lần uống thì lấy 20 g bột này hòa với nước lạnh, uống đủ 4 lần thì sẽ thấy sữa ít lại (cách này cũng có thể dùng khi muốn cai sữa cho trẻ) (1).
2. Điều trị tiêu hóa kém, chán ăn, trướng bụng
- Chuẩn bị : mạch nha (đem sao nhẹ) và , mỗi loại 10 g.
- Cách dùng : nấu lấy nước uống mỗi ngày 1 lần (3).
Đối tượng cần tránh
- Những người thận hư và không bị thực tích (khó tiêu) thì không nên dùng.
- Người bị ho đờm, khó thở do nóng thì không nên dùng vì thuốc này có tính ôn ấm.
- phụ nữ mang thai và đang cho con bú cũng không nên dùng (1).
thông báo thêm
Ở nước ta, đại mạch vẫn chưa phổ thông nên người ta thường dùng lúa thường để làm cốc nha điều trị tiêu hóa kém (cũng lấy hạt lúa tẻ hay lúa chiêm ngâm cho nảy mầm rồi phơi khô).
mặc dầu cả mạch nha và cốc nha đều thông vào tỳ vị, đều có tính ôn ấm và giúp dễ tiêu nhưng xét về chất vị thì mạch nha hơi mặn, cốc nha hơi ngọt (1).
Thêm vào đó, so về khả năng kích thích tiêu hóa thì mạch nha cao hơn cốc nha nhưng so về tác dụng làm mạnh dạ dày thì lại thấp hơn. do vậy, trong một số trường như tiêu hóa kém, đầy trướng thì cả hai vị trên đều được dùng chung để bổ trợ cho nhau (cùng một số vị thuốc khác như thần khúc, sơn tra…) (3).
Về giá trị dinh dưỡng của hạt đại mạch
Đại mạch là loại hạt giàu dinh dưỡng và calo. nhàng nhàng cứ 100 g hạt đại mạch thô sẽ cung cấp 352 kcal, gần bằng với đậu nành (446 kcal) và cao gần 4 lần nếp (97 kcal).
Về hàm lượng dinh dưỡng thì hạt đại mạch chứa một lượng đường, chất xơ và chất đạm khá cao (chất xơ trong đại mạch cao gần gấp đôi đậu nành).
ngoại giả, trong đại mạch còn chứa nhiều loại vitamin như B1, B2, B3, B5, B6, B9… và các khoáng chất như Can xi, Ma giê, Phốt pho, Kẽm, Sắt, Ka li… Lượng chất béo trong đại mạch cũng thấp, chỉ 1, 2 g/ 100 g hạt thô ( ).
Chính thành ra, ngoài tác dụng làm thuốc, đại mạch còn được chế biến thành nhiều dạng sản phẩm như trà lúa mạch, bột lúa mạch, kẹo mạch nha… và chiết xuất hoạt chất để làm thực phẩm chức năng ( ).
Tham khảo:
- Văn thiên đàng – Văn Lượng – Lâm Hợi, Làm đẹp bằng các phương thuốc đông y cổ truyền , NXB Văn hóa thông báo, trang 109.
- Đại mạch , , ngày truy cập: 12/ 06/ 2020.
- Phạm Thiệp – Lê Văn Thuần – Bùi Xuân Chương, Cây thuốc bài thuốc và biệt dược , NXB y học, 2000, trang 168.
- 大麦 , , ngày truy cập: 12/ 06/ 2020.
